Afganistan’da Taliban’ın 15 Ağustos 2021’de idareye gelişinin üzerinden iki yıl geçti. O günlerde dünya genelinde en çok telaş edilen bahislerden biri, Taliban’ın 20 yıl evvel olduğu üzere, bayan haklarını hiçe sayan uygulamalarına geri dönüp dönmeyeceğiydi.
Taliban o günlerde yaptığı açıklamalarda, “Şeriat kuralları temelindeki bayan haklarına bağlı olduklarını”, İslam çerçevesinde bayanların çalışmasına ve eğitim görmesine, toplumda faal olmalarına müsaade verileceğini” söylemişti.
Birleşmiş Milletler (BM) ve bağımsız kuruluşların raporları ve Afganistan’da bayanların katıldığı anketler ise son iki senede bayanların ve kız çocuklarının sistematik olarak toplumdan ve politik hayattan dışlandığını gösteriyor.
BBC Türkçe sondönemde Afganistan’a giderek görüşmeler yapan araştırmacı ve gazetecilerle, ülkede bugün bayan ve kız çocuğu olmanın ne söz ettiğini konuştu.
Afganistan’daki hak ihlalleri üzerine çalımalar yapan İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısı Fereshta Abbasi, “Afganistan hiçbir vakit bayanların yaşaması için ülkü bir ülke değildi. Fakat Taliban idareye geldikten sonra uğruna savaştığımız her şeyi kaybettik” diyor.
Abbasi, daha evvel kanun gereği Meclis üyelerinin yüzde 25’inin bayanlardan oluştuğunu; bayana yönelik şiddetin ortadan kaldırılmasına ait bir düzenleme ve bu husustan sorumlu bir bakanlık olduğunu hatırlatıyor. Abbasi, bu muhafaza sisteminin Taliban’la birlikte ortadan kalktığını söylüyor:
“Afganistan’da bir bayan olarak farklı düzeylerde savaşıyorsunuz. Uğraşa aile içinde başlıyorsunuz ve sonra kendinizi topluma, akabinde işyerinize kanıtlamanız gerekiyor. Hasebiyle temel haklar bizim için her vakit bir gayretti.
“Afgan bayanlarının yıllarca uğruna savaştığı, en büyük başarılarından biri Bayana Yönelik Şiddetin Ortadan Kaldırılmasına Dair Kanun’du. Bunu kaybettik.”
“Bazı bölgelerde kızların 10 yaşından sonra eğitim alması yasak”
Araştırmacılar, Taliban’ın tam bir merkezi yapılanması olmadığını söylüyor. Kurallar lokal yöneticilerin inisiyatifine nazaran değişebiliyor. Fakat Kabil’den, yani merkezden gelen “kız çocuklarının 6. sınıftan itibaren okula gitmesinin yasaklanması” üzere buyruklar her bölgede uygulanıyor.
BM İnsan Hakları Kurulu altında çalışan, BM Bayan ve Kız Çocuklarına Karşı Ayrımcılık Çalışma Kümesi Lideri Dorothy Estrada Tanck, yasakların ekonomik, toplumsal, coğrafik çeşitlilikten ötürü 34 vilayette farklılık gösterdiğini belirtiyor. Kaynak eksikliğinden ötürü hiyerarşik yapıyı tespit etmenin güç olduğunu ekliyor.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Fereshta Abbasi, Taliban’ın iki yıldır hiçbir yazılı düzenleme, anayasa olmadan ülkeyi yönettiğini hatırlatıyor ve kararların yüzde 80’inden fazlasının bayan haklarını kısıtladığını ekliyor.
Bunların başında eğitim geliyor. Ülke genelinde kız çocuklarının 12 yaşından itibaren eğitim alması yasak. Yani buna üniversite eğitimi de dahil.
BBC Afgan servisinden Alia Rajai, uygulamaların ve telaffuzların değişiklik gösterdiğine dair iki örnek veriyor. Birincisi bu eğitim yasağının Gazne vilayetinde 10 yaşa indirilmesi.
Rajai, ikinci örnek olarak ise Taliban’ın başka yöneticilerinin bilakis Dışişleri Bakan Yardımcısı Sher Mohammad Abbas Stanikzai’nin kız çocuklarının okumasını desteklediğini basında, mescitlerde, hükümette tekraren lisana getirmesini veriyor. Stanikzai İslam’ın bunu yasaklamadığını belirtmişti.
‘Büyüdüğüm yer değişmişti’
Abbasi, Stanikzai üzere bakan yardımcısı düzeyindeki Taliban yetkililerinin kızların tekrar okula döneceği tarafında açıklamaları olduğunu, lakin şimdi bir değişim yaşanmadığını belirtiyor. Abbasi, “Bu nedenle sistematik bir ayrımcılık olduğunu söyleyebiliriz” diyor ve bayanların sadece sıhhat, beslenme ve eğitim dallarında, kısıtlı bir biçimde çalışabildiğini ekliyor.
Estrada Tanck, geçtiğimiz Nisan-Mayıs aylarında Afganistan’daydı.
Ortak çalışma kapsamında onlarca Afgan bayanla görüşmeye katıldı.
Tank, BBC Türkçe’ye yaptığı açıklamada, bayanların BM dahil sivil toplum kuruluşlarında çalışmasının da yasaklandığını belirtiyor. Bunun da bayanların ekonomik özgürlüğünü kaybetmesine yol açtığını, tıpkı vakitte aileleri ya da yalnız bayanları büyük bir yoksulluğa sürüklediğini ekliyor.
Rajai da dört yılın akabinde Temmuz ayında Kabil’e gittiğini anlatıyor:
“Kabil; büyüdüğüm, okuduğum, gençliğimin geçtiği yer değişmişti. Hoşluk salonları kapatılmadan evvelki gün bir salona gittim. Bayanlar randevu almaya çalışıyordu. Saç boyatmak, tırnaklarını yaptırmak onları keyifli eden küçük şeylerdi. Şu an bayanların bile bayanlara hizmet etmesine müsaade verilmiyor. Bu kısıtlamayla 60 bin kadar bayan işini kaybetti”.
Kabil’de, Taliban’ın idareye gelişinden evvel hükümette çalışan bir bayanla konuşan Rajai, “İşini kaybetti. Sonra hoşluk salonunda çalışmak için dövme yapmayı öğrendi. Taliban hayallerini elinden aldı. Artık meskende oturuyor” diyor.
‘Hayattayız fakat yaşamıyoruz’
Kadınların seyahat etmesi için yanlarında eşleri ya da yakın akrabalarından bir erkek olması gerekiyor. Uzmanların aktardığına nazaran birden fazla bölgede bayanların konutlarından ayrılmaları için de bu kural geçerli.
Abbasi, bayanların sokağa çıkmak için burka giymeleri, birtakım bölgelerde de yüzlerini de kapatmaları gerektiğini tabir ediyor.
Rajai, Kabil’in merkezinde nadiren tek başına yürüyen bayan gördüğünü ve birçoklarının yalnızca gözlerinin açıkta kaldığını anlatıyor:
“Biraz kısa bir kıyafet giyen kızlar durduruluyor, anne babaları çağırılıyor, ‘Bu kızınıza yapılan son uyarı’ deniliyor.”
“Kadın sokakta ‘Neden yanında erkek olmadan dışarı çıkıyorsun?’ diye sorgulanırsa, sorumlu olan erkek de cezalandırılabilir” diyen Estrada Tanck, “Bu da toplumsal kısıtlama ortamı yaratıyor, ataerkilliği ve erkek denetimini daha da pekiştiriyor” diyor.
Estrada Tanck, “Konuştuğumuz bir kişi ‘Hayattayız lakin yaşamıyoruz’ dedi. Kendi konutlarında hapisler” diye de ekliyor.
Afganistan’da araştırma yapan BISHNAW platformunun yaptığı, 17 bölgede 2 binin üstünde bayan ve kız çocuğunun katıldığı ankette 908 kişi; eğitime erişim, çalışma, hareket özgürlüğü, doğum denetimi seçeneklerinin hepsinden telaşlı olduğunu söyledi.
Şiddete karşı kanun, mahkemeler, sığınma meskenleri feshedildi
Afganistan’da yaşananların ruhsal sonuçları da var.
Abbasi, “Esas olarak iki yılın akabinde Afganistan’da bayanların hayatı yok, sesleri yok. Ülke içinden kiminle konuşsak, gelecek umutları olmadığını söylüyor” diyor.
Estrada Tanck’in görüşmelerden çıkardığı sonuç da benzeri. Bayanlarda anksiyete ve çaresizlik hissinin arttığını belirtiyor:
“Eğitim, iş ve sokağa çıkma kısıtlamalarının yanı sıra, hukuk sistemi de tasfiye edildi. Anayasa ve bayana yönelik şiddet, aile içi şiddetten korunma hakkı üzerine kanunlar, ihtisas mahkemeleri, bayan sığınma konutları vb. feshedildi. Meskenden lakin mahremiyle çıkabilen bir bayan, o bireyden şiddet görüyorsa ne yapabilir? Öbür bir aile üyesi bulsa bile nereye gidebilir? Bu onları büsbütün savunmasız bırakıyor.”
Şiddetin yanı sıra, zorla ve çocuk yaşta evlendirmelerin de yaşandığına dikkat çeken Estrada Tanck, tüm bunların birbirine bağlı olduğunu vurguluyor:
“Gelir olmadan, okula gitmemek, beklentisiz konutta kalmak; aile içi şiddeti ve ayrıyeten, zorla yahut çocuk yaşta evlilik mümkünlüğünü artırıyor. Bazen aileler bunu çok yoksulluktan kaçmak için bir çıkış yolu olarak görüyor.”
Hala protestolar, dayanışma kurumları var
Abbasi, Taliban iktidar olduktan sonra Afgan bayanların Kabil, Herat, Mezar-ı Şerif’te protestolar düzenlediğini, bunların şiddetle bastırıldığını hatırlatıyor.
Araştırmacı Abbasi, “Bazı gazetecileri ve protestocuları gözaltına aldılar. Berbat muamele gördüklerini, tutuldukları şartları belgeledik” diyor.
Rajai, “Kadınlar hala her yerde aksiyon yapıyor, bilhassa Kabil’de. İkinci yıldönümü nedeniyle bugünlerde de protestolar var. Taliban bunlara müsaade vermiyor, tazyikli suyla ya da kalabalığı dağıtmak için havaya ateş açarak karşılık veriyor ” diyor.
BBC Afgan Servisi’nden Rajai, gözaltılardan sonra artık bayanların daha çok yüzlerini gizleyerek hareket yaptıklarını ve bu formda basınla temas edip, seslerini duyurmaya çaıştıklarını ekliyor:
“Kadınlar protestolarda çalışmak istediklerini söylüyor, özgürlük talep ediyor.”
Estrada Tanck, hala bayanların dayanışma için çok küçük örgütlenmeleri olduğunu belirtiyor:
“Direniyorlar. Umudu canlı tutmaya çalışıyorlar. Hala ellerinden geldikçe yardım ediyorlar. Çoğumuz için bir ilham kaynağı. Lakin dayanağa muhtaçlıkları var”.
Kadın ve kız çocuklarının hakları nasıl değişti?
