Ermenistan ve Azerbaycan ortasındaki tartışmalı bölge Dağlık Karabağ 8 aydır abluka altında.
Uluslararası toplumda Azerbaycan’ın bir modülü olarak görülen ve Ermeni nüfusun çoğunluğu oluşturduğu bölgede “insani felaket” yaşanmasından tasa ediliyor.
Bölgenin Ermenistan ile tek kara yolu kontağı olan Laçin Koridoru, Aralık ayından beri kapalı.
Halk, besin, ilaç, yakıt üzere temel gereksinimlere ulaşamadığını söylüyor.
Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin eski başsavcısı Luis Moreno Ocampo, bu ayki raporunda Azerbaycan’ın Ermenilere karşı “soykırım” hazırlığında olduğunu argüman etti.
Azerbaycan yetkilileri bu iddiayı reddetti.
Konu dün, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ne (BMGK) de taşındı.
Ermenistan Dışişleri Bakanı Ararat Mirzoyan, Azerbaycan’ın geçişine müsaade vermemesi nedeniyle, ülkesinin gönderdiği insani konvoyun Laçin koridorunun girişinde beklediğini söyledi.
Azerbaycan’ın BM nezdindeki Daimi Temsilcisi Büyükelçi Yaşar Aliyev ise, “asılsız” olarak nitelediği bu argümanları Ermenistan’ın yürüttüğü ve “ülkesinin egemenliğini ve bölgesel bütünlüğünü zayıflatmayı” amaçlayan provokatif bir siyasi kampanya olarak niteledi.
Öte yandan Türkiye Dışişleri Bakanlığı da 14 Ağustos’ta yayımladığı bir açıklamayla bu tartışmaya dahil oldu ve “Laçın Yolu’ndan tıbbi geçişlerin sağlanması, ayrıyeten kapsamlı materyal nakline uygun öbür güzergâhların da tahsis edilmiş olması, Azerbaycan tarafının düzgün niyetle azami çabayı sergilediğini göstermektedir” dedi.
Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ise geçtiğimiz ay Fransız haber ajansı AFP’ye yaptığı açıklamada Azerbaycan’la “yeni bir savaş” çıkabileceği ihtarında bulunmuştu.
Peki iki eski Sovyet ülkesi ortasındaki gerginlik nasıl tırmandı, bölgede neler oluyor?
Dağlık Karabağ nasıl bir bölge?
4 bin 400 kilometrekarelik tartışmalı bölgede nüfusun 120 bine yakını etnik Ermenilerden oluşuyor.
Ermenistan’ı bölgeye bağlayan tek karayolu, Laçin Koridoru.
Burası Rus barış güçlerinin denetiminde.
Azerbaycan ve Ermenistan ortasındaki Dağlık Karabağ tansiyonu yeni değil.
İki Sovyet ülkesi daha evvel 1988-1994 ve 2020 yıllarında iki kere savaştı.
2020‘de 44 gün süren savaş sonrası Azerbaycan, bölgede kıymetli kazanımlar elde etti. 6 binden fazla asker hayatını kaybetti.
9 Kasım 2020’de Rusya’nın arabuluculuğunda imzalanan ateşkes sonrası gerginlik azalsa da sonda vakit zaman çatışmalar devam etti.
İki ülke birbirlerini “çatışmaları başlatmakla” suçladı.
Son olarak 13 Eylül 2022’de çıkan çatışmalarda iki taraftan da onlarca asker hayatını yitirdi.
Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in öncülüğünde Soçi’de düzenlenen tepede Azerbaycan ve Ermenistan önderleri “güç kullanmama” taahhüdünde bulundu.
Laçin Loridoru, 12 Aralık 2022’de Azerbaycanlı çevreciler tarafından ablukaya alındı. Çevreciler, Ermenistan’ın bölgede yasa dışı madencilik yaptığını öne sürerek bunun sonlanmasını talep etti.
Ablukanın kalkması davetini yineleyen Ermeni yetkililerin açıklamalarına karşılık Bakü, Ermenistan’ın bu koridoru yasa dışı kümelere silah tedariki ve yasa dışı madencilik faaliyetleri için kullandığını tez etti.
Laçin Koridoru’nun kıymeti ne?
2020’de Azerbaycan birinci Karabağ savaşında kaybettiği toprakların hepsini olmasa da değerli bir kısmını geri almıştı.
BBC Türkçe’ye konuşan Oxford Üniversitesi’nin Rusya ve Doğu Avrupa Çalışmaları kısmı üyesi Dr. Leyla Aliyeva, Laçin’in geri alınan bu bölgelerden birinin başşehri pozisyonunda olduğunu ve geçmişte “Azerilerden temizlendiğini” söylüyor.
Aliyeva, Ermenistan ve Karabağ ortasındaki irtibat olan Laçin’in bir periyot yasaklı birtakım malların Ermenistan’dan bölgeye getirilmesi için de kullanıldığını, bu yolun bir bakıma “Ermenistan’ı bir ortaya getirdiğini” söylüyor.
Ablukayı pahalandıran Aliyeva, “Bana kalırsa Azerbaycan, egemenliğini tekrar tesis etmek istiyor” diyor.
Nitekim Azerbaycan, bölgedeki doğal kaynakların yasa dışı olarak sömürüldüğü gerekçesiyle denetim noktaları oluşturdu. Bu noktalarda hangi malların içeri sokulduğu denetim ediliyor.
“Azerbaycan için Laçin, Karabağ’ı Ermenistan’dan ayıran bölgeyi elinde tutma fırsatı demek” diye konuşan Aliyeva, kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Azerilerden daha evvel büsbütün temizlenen bu bölgeden ayrılan Laçinliler Bakü ve civarındaki köylere göç ettiler. Azeriler için Laçin toplumunu konutuna geri getirmek kıymetli. Ermenistan içinse Karabağ, birbirlerine ulaşabilmeleri için en kısa yol.”
BBC Türkçe’ye konuşan Milletlerarası ve Güvenlik Siyasetleri Danışmanı Sossi Tatikyan, “Azerbaycan Dağlık Karabağ’ın Ermenistan ve dünyanın geri kalanıyla olan tek irtibatını kesmeye çalışıyor” yorumunu yapıyor.
“Azerbaycan’ın bunun yerine seçenek olarak sunduğu Ağdam yolu, Laçin’in yerini tutamaz ve bu durum bölgedeki Ermenilerin etnik kimliğini tehlikeye atacaktır” diyen Tatikyan, kelamlarını şöyle sürdüyor:
“2020’deki ateşkes muahedesi metninde ve daha evvelki tüm barış planlarında, Dağlık Karabağ’daki Ermeniler ile Ermenistan ortasında bir kontağın gerekliliğine dikkat çekilmişti. BM, AB ve Avrupa Kurulu dahil tüm kıymetli aktörler, bu koridorun açılması gerektiğini vurguladı.
“Ağdam yolu taraflar ortasında uzlaşı ve itimat sağlandığında tahminen bir gün kullanılabilir lakin besin yerine bir şantaj aracı olarak değil.”
İnsani kriz
Laçin koridorunun ablukası sürerken bölge halkının hayat şartları zorlaşıyor.
BMGK toplantısında konuşan Ermeni Dışişleri Bakanı Ararat Mirzoyan, abluka nedeniyle Dağlık Karabağ’da 30 bine yakın çocuğun yetersiz beslendiği ihtarında bulundu.
“20 bin yaşlı, toplu taşıma olmadığı için yerinden bile kalkamıyor. 2 bin gebe bayanın temel sıhhat hizmetlerine erişimi yok” diyen Mirzoyan, geçtiğimiz 8 ayda bölgede vefat oranının “2 katına çıktığını” söyledi.
Toplantıda konuşan Birleşmiş Milletler İnsani Yardım Uyum Ofisi yetkilisi Edem Wosornu ise, Memleketler arası Kızılhaç Komitesi’nin (ICRC) bölgeye insani yardım ulaştırmasına müsaade verilmesi davetinde bulundu.
Bu hafta Reuters’a konuşan Dağlık Karabağ sakinleri, temel gereksinimlere, yakıt ve ilaçlara erişimin neredeyse sonlandığını anlattı. Kimi kaynaklar, yalnızca bölgede yetişen eserleri tüketebildiklerini, onların da çiftçilerin yakıt problemi nedeniyle sistemsiz olarak ellerine geçtiğini söyledi .
23 yaşındaki İngilizce öğretmeni Nina Şahverdyan, “Süt eseri ya da yumurta uzun vakittir yemedim. Doğalgaz yok ve daima elektrik kesintileri oluyor” dedi.
BBC Türkçe‘ye konuşan ve alandaki gelişmeleri de takip eden ICRC’nin Ermenistan’daki temsilcisi Zara Amatuni, yinelenen eforlara karşın buradaki sivillere insani yardım ulaştırmakta zorlandıklarını kaydediyor.
ICRC, bu yılın başından beri bölgeye Laçin koridorundan acil sıhhat materyali, bebek maması, kimi besin ve hijyen eserleri dahil insani yardım gereçleri ulaştırmak için çalışıyordu.
Amatuni, ICRC’nin daha evvel olduğu üzere bu muhtaçlıkları ulaştırabilmeleri için tarafların uzlaşması davetinde bulunduklarını belirtti.
Amatuni’nin aktardığına nazaran , durumun berbatlaşması sonrası pazarlarda meyve zerzevat bulmak zorlaştı, fiyatlar arttı. Yaşlılar ve kronik hastalığı olanlara hemen ulaştırılması gereken ilaçlar da koridordan geçirilemiyor.
Aliyeva, Azerbaycan’ın denetim noktaları oluşturmasından evvelkine oranla, halkın temel mal ve hizmetlere daha güç eriştiğine, bu nedenle “insani felaket” korkularının ortaya çıktığına dikkat çekiyor.
Azerbaycan bu denetim noktalarının yasal haklar çerçevesinde olduğunu savunuyor. Kendi denetimindeki topraklar üzerinden malların girişine müsaade vermeye hazır olduğunu söylüyor. Lakin ayrılıkçı yetkililerin dağılması ve bölgenin Azerbaycan’a katılması şartıyla.
Ermeni tarafı ise, ablukanın Karabağ’ı “Bakü’ye koşulsuz teslim olmaya” zorladığını savunuyor.
Rusya’nın rolü
2020’de ateşkes görüşmelerine de öncülük eden Rusya’nın bölgedeki rolü kritik.
Nitekim Laçin koridoru Rus barış güçlerinin denetiminde.
Bakü, Rus barış güçlerinin aksiyonlarından uzun müddettir rahatsız ve onları yasa dışı Ermeni silahlı kümeleri durdurma tarafında rastgele bir adım atmamakla suçluyor.
Aliyeva’ya nazaran Rusya’nın bölgedeki aktifliği nedeniyle iki taraf da huzursuz:
“Rusya’nın siyasi liderliğince oynanan muğlak role ait iki tarafın da güvensizliği var. Rusya, her gün bir oburunun ekmeğine yağ sürüyor; bir gün Ermenistan’ı, başka gün Azerbaycan’ı destekliyor.
“Uzmanlar, Rusya’nın askeri gerginliği tırmandırmasından tasa ediyor. Rusya, Karabağ sorunu çözülürse bölgedeki rolünün ortadan kalkacağının farkında.”
Öte yandan Rusya, Şubat ayında Ermenistan’ın talebiyle bölgeye gönderilen Avrupa Birliği’nin sivil müşahede misyonu EUMA’nın varlığından da rahatsız.
Yaklaşık 100 bağımsız gözlemciden oluşan misyona, Azerbaycan’ı Ermenistan’dan ayıran hudutta iki yıl boyunca “güvenliği tesis etme” ve olağanlaşma gayretlerine katkıda bulunma yetkisi verildi.
Haziran ayında Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Maria Zakharova, “gizli gündemi” olduğunu söylediği AB’yi, Rusya’yı bölgeden “defetmeye” çalışmakla suçladı.
Kremlin’e yakın basında, AB misyonu için “Azerbaycan casusları” üzere nitelemeler kullanıldı.
Dağlık Karabağ’daki gerginliğe dair BMGK’nın düzenliği toplantıdan bir karar çıkmadı.
Uzmanlar ise iki ülke ortasındaki askeri tansiyonun her an yine tırmanabileceğinden kaygılı.
