Çin iktisadı son 6 ayda birtakım problemler yaşadı: Yavaşlayan büyüme, gençler ortasında rekor seviyedeki işsizlik, düşük dış yatırım ve ihracat, zayıf para ünitesi ve krizdeki emlak kesimi.
ABD Lideri Joe Biden, dünyanın ikinci büyük iktisadını “saatli bir bomba” olarak tanımladı. Biden’a nazaran gelecekte Çin’de hoşnutsuzluk artacak.
Çin Devlet Lideri Şi Cinping ise Biden’a cevabında, ülke iktisadının “dayanıklılığına, muazzam potansiyeline ve canlılığına” vurgu yaptı.
Peki kim haklı? Biden mı yoksa Şi mi? Birden fazla vakit olduğu üzere, karşılık muhtemelen ikisinin ortasında bir yerde.
Ekonomisinin yakın vakitte çökmesi pek mümkün olmasa da Çin, çok büyük ve esaslı zorluklarla karşı karşıya.
Emlak dalında kriz
Çin’in ekonomik sıkıntılarının merkezinde emlak piyasası var. Yakın vakte kadar gayrimenkul, ülke varlığının üçte birini oluşturuyordu.
Singapur’daki INSEAD’da iktisat profesörü olan Antonio Fatas, “Bunun hiçbir manası yoktu” diyor.
Ülkede 20 yıl boyunca, emlak kesiminde özelleştirme dalgasıyla patlama yaşadı. Lakin 2020’de kriz bölümü vurdu. Pandemi ve ülkenin azalan nüfusu, konut inşaatı programı için yeterli bileşenler değildi.
ABD’yi vuran 2008 krizi üzere bir çöküşten korkan Çin hükümeti, gayrimenkul dalında borç sınırlaması getirdi. Çok geçmeden birçok kişi için geri ödeyemeyecekleri ölçüde borç birikmişti.
Konuta talep azaldı, emlak fiyatları düştü. Yaşananlar, 3 yıllık koronavirüs kısıtlamalarını yeni geride bırakan mesken sahiplerini daha da fakirleştirdi.
Yatırım şirketi Natixis’in Asya Baş Ekonomisti Alicia Garcia-Herrero, “Çin’de mülk almak tesirli bir tasarruftu. Yakın vakte kadar paranızı çılgın borsaya yahut düşük faizli bir banka hesabına yatırmaktan daha uygun görünüyordu” diyor.
Batılı ülkelerden farklı olarak bu, pandemi sonrası harcama patlamasının ya da ekonomik manada büyük bir toparlanmanın yaşanmadığı manasına geliyor.
Garcia-Herrero, “Çinlilerin sıfır Covid siyasetinden sonra meczuplar üzere harcama yapacağına dair bir fikir vardı. Seyahat ederler, Paris’e sarfiyatlar, Eyfel Kulesi’ni satın alırlar… Lakin aslında konut fiyatlarındaki düşüş nedeniyle tasarruflarının azaldığını biliyorlardı, bu yüzden nakit parayı ellerinde tutmaya karar verdiler” diyor.
Bu durum yalnızca hane halkının fakir hissetmesine yol açmakla kalmadı, birebir vakitte lokal idarelerin borç sıkıntısını da kötüleştirdi.
Milyarlarca dolarlık gelirin üçte birinden fazlasının, emlak bölümünde arazi satılarak elde edildiği kestirim ediliyor.
Bazı ekonomistlere nazaran bu mülkiyet meselesinin azalması yıllar alacak.
Kusurlu bir ekonomik model
Emlak krizi birebir vakitte Çin iktisadının işleyişindeki problemlere da dikkat çekiyor.
Ülkenin son 30 yıldaki şaşırtan büyümesi, yollar, köprüler ve tren çizgilerinden fabrikalara, havalimanlarına ve meskenlere kadar her şeyin inşa edilmesiyle sağlandı. Bunu gerçekleştirmek lokal idarelerin sorumluluğundaydı.
Ancak kimi ekonomistler bu yaklaşımın geçerliliğini yitirmeye başladığını savunuyor.
Çin’in inşaat bağımlılığının en tuhaf örneklerinden biri Myanmar sonuna yakın Yunnan eyaletinde bulunuyor. Bu yıl bölgedeki yetkililer şaşırtan bir formda milyonlarca dolarlık yeni bir Covid-19 karantina tesisi inşa etme planlarına devam edeceklerini doğruladılar.
Ağır borç altındaki lokal idarelerden kimilerinin, inşaat programlarını finanse etmek için kendilerine arazi sattıkları bildiriliyor.
Sonuç olarak Çin’in halkına refah sağlamanın öteki bir yolunu bulması gerekiyor.
Prof. Fatas, “Bir dönüm noktasındayız. Eski model işe yaramıyor lakin odak noktasını değiştirmek için önemli yapısal ve kurumsal ıslahatlara gereksiniminiz var” diyor.
Örneğin, şayet Çin bir finans kesiminin iktisadını canlandırmasını ve ABD ya da Avrupa’ya rakip olmasını istiyorsa, hükümetin öncelikle düzenlemeleri değerli ölçüde gevşetmesi ve gücün büyük kısmını özel kesime devredilmesi gerektiğini savunuyor.
Gerçekte ise tam aykırısı oldu. Çin hükümeti finans bölümü üzerinde denetimini sıkılaştırdı, “Batılılaşmış” bankacıları azarladı ve Alibaba üzere büyük teknoloji şirketlerine baskı yaptı.
Bu, ülkeye gençler ortasında işsizliğin artması olarak yansıdı. Çin genelinde milyonlarca uygun eğitimli mezun, kentlerde beyaz yaka işler bulmakta zorlanıyor.
Temmuz ayında, 16-25 yaş ortası iş arayanların oranı, yüzde 21,3’le rekor kırdı. Sonraki ay yetkililer sayıları yayımlamayı bırakacaklarını duyurdu.
Prof. Fatas’a nazaran bu, “katı, merkezi bir ekonominin” bu kadar çok sayıda insanı iş gücüne katmakta zorlandığının bir ispatı.
Hükümet artık ne yapacak?
Ekonomik taraf değişikliği için, siyasi ideolojinin değişmesi gerekir. Çin Komünist Partisi’nin toplum, Devlet Lider Şi Cinping’in de parti üzerindeki sıkı denetimine bakılırsa, bu pek mümkün görünmüyor. İdare ekonomik değişimin gerekli olmadığını bile argüman edebilir.
Bazı açılardan Çin kendi muvaffakiyetinin kurbanı. Mevcut büyüme suratı, evvelki yıllardaki şaşırtan derecede yüksek sayılarla karşılaştırıldığında “yavaş” olarak bedellendiriliyor.
1989’dan bu yana Çin, yılda ortalama yaklaşık yüzde 9’luk bir büyüme oranı yakaladı. 2023 yılında ise bu sayının yüzde 4,5 civarında olacağı öngörülüyor.
Bu büyük bir düşüş fakat tekrar de ABD, İngiltere ve birçok Avrupa ülkesininkinden çok daha yüksek.
Batılı ekonomiler çoklukla insanların harcamalarıyla güçleniyor fakat Pekin bu tüketim modeline karşı temkinli davranıyor.
Tüketicileri yeni bir TV almaya yahut tatile çıkmaya teşvik etmek ekonomiyi canlandırmaya yardımcı olabilir lakin Çin’in ulusal güvenliğine yahut ABD ile rekabetine pek yararı yok.
Aslında Şi büyüme istiyor lakin bunu büyüme ismine istemiyor. Yarı iletkenler, yapay zeka ve yeşil teknoloji üzere ileri sanayilerdeki patlamasının gerisinde bu olabilir. Bunların hepsi Çin’i global olarak rekabetçi ve daha az bağımlı kılıyor.
Bu tıpkı vakitte hükümetin sarsılan iktisada verdiği sonlu yansıyı de açıklayabilir. Şu ana kadar büyük ölçüde para pompalamak yerine, borçlanma limitlerini gevşetmek yahut faiz oranlarını bir ölçü düşürmek üzere ayarlamalar yaptı.
Çin’deki yabancı yatırımcılar kaygılı ve hükümetin bir an evvel harekete geçmesini istiyor lakin sorumlular uzun vadeli bir oyun oynuyor üzere görünüyor.
Kağıt üzerinde Çin’in daha fazla büyüme için hala büyük bir potansiyele sahip olduğunu biliyorlar. Çin ekonomik bir güç merkezi olabilir lakin ülkede ortalama yıllık gelir hala sadece 12 bin 850 dolar. Halkın yaklaşık yüzde 40’ı hâlâ kırsal kesimde yaşıyor.
Seçim döngülerine bağlı olmamak, Çin’e, uzun vadeli bir bakış açısı edinme lüksü veriyor.
Ancak öte yandan pek çok iktisatçı, otoriter siyasi sistemin, resmi olarak “yüksek gelirli” ülkelerdeki ömür standartlarıyla eşleşen esnek, açık iktisat cinsiyle uyumlu olmadığını savunuyor.
Şi’nin ideolojiyi tesirli idare yahut denetimi pragmatizme tercih etmesi tehlikesi olabilir.
Çoğu insan için iktisat yeterli giderken bu olumlu bir şey. Lakin Çin, pek çok kişinin iş bulmakta zorlandığı ve mülklerin kıymetinin düştüğü 3 yıllık sıfır Covid devrinden çıktığı için farklı bir kıssa ortaya çıkıyor.
Bu bizi Biden’ın toplumsal huzursuzluğa yol açacağını düşündüğü “saatli bomba” tarifini yahut daha da önemli bakarsak, buna reaksiyon olarak bir cins tehlikeli dış siyaset aksiyonunu akla getiriyor.
Ancak şu anda bu büsbütün bir spekülasyon. Çin geçmişte pek çok krizden çıktı. Tekrar de ülke idaresinin şu anda eşsiz bir ekip zorluklarla karşı karşıya olduğuna kuşku yok.
Fatas, “Mevcut durumdan telaş duyuyorlar mı? Elbette, sayıları görüyorlar. Ne yapılması gerektiğini anlıyorlar mı? Emin değilim. Benim varsayımıma nazaran Çin’in geleceği için temel olan birtakım şeyleri kaçırıyorlar” diyor.
