Türkiye bu yıl zeytinyağı ihracatında rekor kırdı. Bu rekorda, 2022-23 döneminde, dünyanın zeytincilik bölümünde önde gelen İspanya, İtalya üzere ülkelerinde rekoltenin yangın, kuraklık, hastalık üzere sebeplerden düşmesi tesirli oldu.
İspanya yılda yaklaşık 1,5 milyon tonla dünyanın en büyük zeytinyağı üreticisi. Lakin kuraklık sebebiyle bu sayılar geçtiğimiz yıl 600-700 bin ton ortasıydı.
Türkiye’de ise tam aykırısı, Ekim ayından bu yana 422 bin ton zeytinyağı üretimiyle rekor düzeylere ulaşıldı.
Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü (FAO) Türkiye Temsilci Yardımcısı Dr. Ayşegül Selışık, son iki yılda Avrupa’nın güneyinde ve batısında zeytin üretimi azalınca, memleketler arası pazarda zeytinyağı talebinin arttığını söylüyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Selışık, Türkiye’nin zeytinyağı ihracatının bunun sonucunda arttığını tabir ediyor.
Ticaret Bakanlığı tarafından yapılan açıklamaya nazaran, Kasım 2022-Temmuz 2023 ortasında Türkiye’nin toplam zeytinyağı ihracatı bir evvelki dönemin birebir devrine nazaran ölçü bazında yüzde 240 artarak 136 bin 500 ton oldu.
Ulusal Zeytin ve Zeytinyağı Kurulu (UZZK) Lideri Dr. Mustafa Tan, “İspanya, İtalya ve Tunus’ta geçen sene rekolte, son 500 yılın en kurak mevsimlerini geçirmeleri nedeniyle, yarıdan fazla düştü” diyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Tan “İhracatın artması bir inovasyon ya da ARGE faaliyetinin sonucu değil” diyor.
Zeytinyağı ihracatının yaklaşık yüzde 75’ine denk gelen 100 bin tonunun dökme zeytinyağı, kalanın ambalajlı olduğunu belirtiyor ve ekliyor:
“Ambalajlı satış pazarına; daha evvelce bu mevzuda büyük çalışmalar yapmış, hükümet takviyeleri verilen İtalya, İspanya ve son vakitlerde Tunus bizden daha fazla yerleşmiş durumda.”
Bakanlık bilgileri bu devir, ölçü bazında kutulu zeytinyağı ihracatının yüzde 3, dökme zeytinyağı ihracatının yüzde 536, varilli ihracatın yüzde 394 arttığını gösteriyor.
Üretimi azalan İtalya ve İspanya, Türkiye’den dökme ve varilli zeytinyağı ithal edip işleyerek üçüncü ülkelere pazarlıyor.
Bu nedenle Türkiye’den İspanya’ya yapılan ihracat 21 kat, İtalya’ya ihracat 44 kat arttı.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Edremit Körfezi Zeytin ve Zeytinyağı Üreticileri Federasyonu Lideri Mehmet Semerci ambalajsız ihracata dikkat çekerek “Bizim yağlar gitti İtalya, İspanya yağı oldu, piyasalara sürüldü. Bugün Türk zeytinyağı Avrupa ve dünya raflarında tanınmış değil” diyor.
Türkiye’deki üretim neden kuraklıktan öbür ülkeler kadar etkilenmiyor?
Türkiye’de Ege, Marmara, Akdeniz başta olmak üzere 40’tan fazla vilayette zeytincilik yapılıyor.
Selışık, zeytinin bu kadar geniş bir bölgeye yayılmasının istikrarlı bir üretim imkanı tanıdığını belirtiyor. Yani bir bölgede üretim ziyan görürse, öbür bölgeler onu telafi edebiliyor.
İklim değişikliğinin tarıma tesirleri konusunda Türkiye’nin orta-üst düzeyde yer aldığını, zeytin ve zeytinyağı üretiminde bilhassa Ege, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde iklim değişikliğinin negatif tesirinin görüldüğünü belirten Selışık şunları ekliyor:
“İklim değişikliğinin ziyanlı sineklerin süratle yayılması ya da dolu nedeniyle fizikî hasar üzere sonuçları olabiliyor. Bu nedenle kimi yıllarda üretimde dalgalanmalar yaşanabiliyor.
“Ancak Türkiye başka Akdeniz ülkeleriyle karşılaştırınca, daha geniş bir coğrafyada üretim yapıldığı için iklim değişikliğinden daha hudutlu derecede etkileniyor”.
Selışık, üretim ve ihracatın gelecek yıllarda bu düzeylerin üzerinde olmasının beklendiğini lakin iklim ve pazar şartlarına nazaran değişiklik yaşanabileceğini belirtiyor.
Bu sene üretimde ‘yok yılı’ lakin stok var
Zeytin ağacı genetik olarak bir sene çok bir sene az eser veriyor. Bu nedenle yıllar “var yılı”, “yok yılı” olarak isimlendiriliyor.
Geçen sene üretim fazlaydı. Bu sene ise “yok yılı’”.
Ancak uzmanlar Türkiye’de geniş bir coğrafyada zeytin üretildiğini hatırlatıyor.
Tan, “Geçen sene zeytinyağı üretimi 421 bin tondu. 30 bin ton da stok vardı, toplam 450 bin ton oldu. Ülke içinde 150 bin ton tüketiliyor. Dönem sonuna kadar ihracat da 150 bin ton olur. Yani yeni döneme girerken Türkiye’nin elinde 150 bin ton evre stoku olacak” diyerek gelecek yıl da zeytinyağının hem iç piyasada hem de ihracatta kâfi olmasını beklediğini söz ediyor.
Tan’ın danışmanlar konseyi üyesi olduğu Milletlerarası Zeytin Kurulu (COI) dahil global üretici ve kooperatiflerle yaptıkları görüşmelere nazaran, bu sene kuraklık ve arzdaki düşüklüğün, hasebiyle da fiyatların yükselmeye devam etmesi bekleniyor.
Türkiye ise yeni döneme girerken başka ülkelere nazaran daha şanslı.
“Zeytin hiçbir vakitte sıfır değil. Fakat bu yıl geçen seneye oranla yüzde 50-60’lık bir eksiklik var” diyen Semerci, zeytin üretiminin artmasında yeni ekimlerin de tesiri olduğunu vurguluyor.
Selışık da Tarım ve Orman Bakanlığı datalarına nazaran, son 20 yılda zeytin ağacı sayısının 99 milyondan 198 milyona yükseldiğini, üreticinin de desteklendiğini tabir ediyor.
FAO istatistiklerine nazaran Türkiye 2020’de 240 bin tonla 5. zeytinyağı üreticisiydi.
Selışık, Ekim ayından bu yana 422 bin ton üretim yaparak Türkiye’nin İspanya’nın akabinde ikinci sıraya yükseldiğini belirtiyor.
Üretimin artmasıyla Türkiye, hem yurt dışında hem de iç piyasada zeytinyağı talebine karşılık verebiliyor.
İhracat yasağı iç piyasa fiyatlarını düşürür mü?
Kuraklık tesiriyle üretiminin düşmesi global olarak fiyatların artmasına sebep oldu. Bu, Türkiye iç piyasasına da yansıdı.
Uzmanlar dünyada zeytinyağı fiyatının 2-3 dolarlardan 9-9,5 dolara yükseldiğini, Türkiye’de 6-6,5 dolar satıldığını belirtiyor.
Semerci, Türkiye’de Mayıs ayı başında üreticinin elinden, toptan çıkan bir litre zeytinyağı fiyatının 90 lira olduğunu, bugünse 180-200 liraya yükseldiğini söz ediyor.
Ağustos ayı başında Ticaret Bakanlığı tarafından yapılan bir açıklamayla varilli ve dökme zeytinyağının ihracatı “yeni hasat devrine kadar” durduruldu.
Bunun “kısa müddette iç piyasadaki yükselmiş fiyatları geriye çekeceği” belirtildi. Ambalajlı ihracata ise kısıtlama getirilmedi.
Ancak üretici ve ihracatçılar bu önlemin iç piyasaya şimdi bir tesirinin olmadığını, dönem ortası ya da sonunda alınan bu üzere tedbirlerin, hem iç piyasada hem Türkiye’den yağ alanlarda güvensizlik yarattığını belirtiyor.
Yine de bu, şu anki piyasa kıymetinin altında, 5-6 dolara mutabakat yapmış olan ihracatçıların işine geliyor. Eseri ellerinde tutup daha yüksek fiyattan satabilecekler.
Tan, ihracatta ambalajlı satışın ana maksat olmasını savunuyor. Lakin bunun bu türlü dönem sonu alınan bir önlemle değil devir başında planlanması ve teşvik primleriyle desteklenmesi gerektiğini tabir ediyor ve ekliyor:
“Ambalajlı satış şu an vakit kaybı. Bu tedbir ambalajlı ihracatı en fazla yüzde birkaç puan artırır”.
Uzmanlara nazaran iç piyasada fiyatların düşmesi için de bu önlem tesirli değil.
Semerci, “Zeytinyağında fiyat artışı denetlenebilen bir şey olduğu için ihracatı kısarsınız fiyatlar biraz gevşer diye düşünülmesine karşın, şimdi fiyatlarda hiçbir gerileme yaşanmadı” diyor.
“İhracat ortadan kalkınca, piyasada alım satım duruyor” diyen Tan ise, şunları tabir ediyor:
“Üretici fiyatlarında biraz gerileme yaşansa da dünyada zeytinyağının her geçen gün kıymetlendiğini bilen üreticiler, eser satmıyor.
“İç piyasa fiyatlarının düşmesi için üreticilerin, AB’de olduğu üzere kilogramda 1,32 € zeytinyağı prim yardımıyla desteklenmesi lazım. Bu dayanak bizde 15 yıldır tıpkı fiyat: 80 kuruş”.
Ancak şu anki kaideler altında zeytinyağının maliyetinin 180-200 liradan ucuz olamayacağını belirten Tan, “Beş litresini 500-700 liraya satan yerler var. Bunların içinde zeytinyağı yok bile. Ayçiçek yağına zeytinyağı boyası, aroması katıyorlar. Onları yakalıyoruz, bildiriyoruz, ceza kesiliyor lakin sonra öteki isim altında tekrar başlıyorlar” diyor.
